آیه 24 سوره روم

وَ مِنْ آياتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ «24»

8- وَ مِنْ آياتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ‌: و از نشانه‌هاى حكمت خداست اينكه مى‌نمايد به شما برق را، خَوْفاً وَ طَمَعاً: در حالتى كه بترسند مسافران از رسيدن صاعقه و طمع كنند مقيمان به رسيدن باران. يا جهت ترسيدن مطلق آدميان به رسيدن صواعق به ايشان به جهت خوف نيامدن باران و اميد باريدن.

9- وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً: و فرو مى‌فرستد از جانب آسمان يا از ابر آب باران را، فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ‌: پس زنده مى‌گرداند به آن زمين را تا از آن گياه تر و تازه مى‌رويد، بَعْدَ مَوْتِها: بعد از مردن و افسردگى آن كه ايام زمستان باشد.

إِنَّ فِي ذلِكَ‌: بدرستى كه در برق و باران، لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ‌: هر آينه علاماتى است بر قدرت الهى براى گروهى كه تعقل كنند در استنباط اسباب حادثات و كيفيت تكوّن آن، تا بر ايشان ظاهر گردد كمال قدرت الهى در ايجاد

«1» بحار الانوار، ج 7، ص 47 باب اثبات الحشر روايت 31.

جلد 10 - صفحه 287

هر حادثه.

حضرت صادق عليه السّلام به مفضل فرمايد: تأمل كن در كيفيت نزول باران به زمين، و تدبير حكيم عليم. مقدر فرموده كه از بلندى بريزد تا جميع پست و بلند زمين را سيراب گرداند، زيرا اگر از جهت ديگر مى‌آمد هر آينه كوهها و تلها و مواضع رفيعه را احاطه نمى‌كرد و زراعات كم مى‌شد؛ و مقدر ساخته كه قطره قطره بيايد تا به قعر زمين فرو رود و باطن و اعماق آن را سيراب گرداند و زراعات را رويانيده زمين را آبادان سازد. و نيز بدنها را نرم و ملايم نمايد و هوا را از كدورت جلا مى‌بخشد و وبا و طاعون و امراضى كه از فساد هوا بهم رسد زايل گرداند، و آفت يرقان كه در زراعات و درختان بهم رسد برطرف نمايد «1». و تفكر كن در اصناف درختان سالى يكمرتبه مى‌ميرد پس در فصل بهار زنده مى‌شود، و انواع فواكه را هر كدام به وقتش حاضر سازد در صحن باغ شاخه‌هاى گلها طبقهاى رياحين و نسرين و ياسمين بدست برداشته تقديم دارند. اگر عقل دارى چرا منعم را نشناسى، و اگر هشيارى چرا اصناف اين الطاف را نمى‌فهمى كه اين همه اطعمه و ميوه‌جات و رياحين و گلها و نعم فراوان در باغ و بستان و كوه و هامان مهيا نموده، و عجب از كسانى كه به عوض شكران، كفران، و به ازاء حق شناسى و سپاسدارى، حق ناشناسى و ناسپاسى نمايند «2».

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ «20» وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ «21» وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالِمِينَ «22» وَ مِنْ آياتِهِ مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ «23» وَ مِنْ آياتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ «24»

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ «25»

ترجمه‌

و از نشانه‌هاى او است آنكه آفريد شما را از خاك پس آنگاه شما آدميانى گرديد كه پراكنده شويد

و از نشانه‌هاى او است آنكه آفريد براى شما از خودتان جفتهائى تا آرام گيريد و ميل كنيد بآنها و قرار داد ميانتان دوستى و مهربانى همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه تفكر ميكنند

و از نشانه‌هاى او است آفريدن آسمانها و زمين و اختلاف زبانهاى شما و رنگهاى شما همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى دانايان‌

و از نشانه‌هاى او است خواب شما بشب و روز و طلب كردن شما از فضلش همانا در اين هر آينه آيتها است براى گروهى كه ميشنوند

و از نشانه‌هاى او است كه مينماياند بشما برق را براى ترس و اميد و فرو ميفرستد از آسمان آب را پس زنده ميگرداند بآن زمين را بعد از مردنش همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه تعقل ميكنند

و از نشانه‌هاى او است آنكه برپا ميباشد آسمان و زمين به امرش پس چون بخواند شما را خواندنى از زمين آنگاه شما بيرون مى‌آئيد.

تفسير

خداوند متعال در اين آيات شريفه بعلائم و آيات قدرت و رحمت و حكمت خود اشاره فرموده براى تحكيم مبانى معاد كه قبلا گوشزد شده بود و بعدا هم اثبات خواهد شد باين تقريب كه از جمله آيات و علائم قدرت خداوند آنستكه خلق كرد شما را از خاك در بدو امر كه پدر و مادر تمام شما را از خاك آفريد و شما از آن دو بوجود آمديد و بعد از آن از نطفه كه آن از مأكولات زمين كه خاك است پيدا ميشود پس شما بنى آدم زياد شديد و در زمين پراكنده گشتيد و بتمام معنى از خاكيد و چگونه تصوّر ميشود كه بعد از مردن و خاك شدن خداوند نتواند شما را از خاك بيرون آورد و مجتمع فرمايد و از جمله علائم و آيات رحمت او آنستكه از جنس شما براى شما جفت‌ها و زنانى خلق فرمود كه شما با آنها الفت گيريد و مأنوس شويد و ميل كنيد بسوى آنها و عجب در آنستكه بعد از اجرا صيغه ازدواج فورا دوستى و مهربانى ميان شما ايجاد فرمايد بطوريكه هر يك نفع‌

جلد 4 صفحه 251

ديگرى را بيش از هر كس طالب و هر يك از ضرر ديگرى بيش از هر كس گريزانيد و هر كس اندك تفكر و تأمّلى نمايد مى‌يابد كه اين دوستى و مهربانى كه سابقه نداشته از مبدء رأفت و رحمت بآنها افاضه شده و از لطف و رحمت خدا بر بندگان است كه وسائل آرامش و آسايش و دلخوشى و سرگرمى و انتظام امور و انتشار نسل آنها را در زمين تا يوم النّشور فراهم فرموده و اينها همه آيات الهى است كه مشهود بندگان ميگردد و از آنها غفلت دارند و يكى از آثار و علائم قدرت و حكمت خداوند آنستكه آسمانها و زمين و آنچه را در آنها است از موجودات سماويّه و ارضيّه خلق فرموده و زبانها و رنگهاى بنى آدم را كه همه از خاك و از يك پدر و مادر بوجود آمده‌اند بطورى مختلف فرموده كه گفتار و رخسار دو نفر مثل هم نيست كه نتوان تشخيص داد و هر قدر شبيه بيكديگر باشند باز ممتاز و شناخته ميشوند با آنكه عمل طبيعت بيك منوال است ولى خداوند حكيم چنين اراده فرموده كه مردم مشتبه بيكديگر نشوند و نظم عالم مختل نگردد و بعضى اختلاف زبان را باختلاف لغات از قبيل فارسى و عربى و تركى و اختلاف الوان را بسياهى و سفيدى و سرخى و زردى و ما بين اينها كه تمام آنها بامر و صنع خداوند است تفسير فرموده‌اند و علماء و دانشمندان ميدانند كه خلقت آسمانها و زمين و خورشيد و ماه و اينهمه ستارگان ثوابت و سيّارات كه با نظم و ترتيب محيّر العقولى در گردشند و اختلاف السنه و الوان كه متضمّن حكم و مصالح بى پايانست از غير خداوند عالم قدير حكيم ممكن نيست ولى نادانان نميدانند و همه را طبيعى مى‌پندارند و از درك حقايق گريزانند و عالمين بفتح لام نيز قرائت شده است و يكى از علائم حكمت و رحمت خداوند آنستكه شب را براى آسايش و استراحت مردم ايجاد فرموده و روز را براى تحصيل معاش و طلب روزى بفضل الهى پس خواب مردم و طلب روزى آنها در شب و روز از آيات رحمت و حكمت او است كه هر يك مناسب با وقتى است كه براى آن مقرّر فرموده و اينكه نفرموده منامكم باللّيل و ابتغاءكم من فضله فى النّهار براى اشاره بآنستكه هر يك از نوم و ابتغاء اگر چه در اصل براى وقت مناسب خود وضع شده‌اند ولى اگر احيانا خواب در شب كم شود در روز مانعى از جبران آن نيست و نيز اگر طلب روزى در روز وافى‌

جلد 4 صفحه 252

يا ممكن نشود در شب اشتغال بآن سزاوار است چون دو وقت براى دو كار در وسط آندو تعيين شده كه دلالت بر صلاحيّت آن دو وقت براى آن دو كار دارد و كسانيكه گوش شنوا دارند و حاضرند براى قبول آيات حقّ و امارات حقيقت ميدانند كه اين اختلاف روز و شب و صلاحيّت آن دو و اصليّت هر يك براى كارى و امثال اين معانى دلالت بر وجود خداى رحيم حكيم دارد ولى كسانيكه استنكاف از قبول حقّ دارند و گريزان از درك حقائقند اينها را حمل بر امور طبيعى و اتّفاقى ميكنند و متنبّه و متذكّر نميشوند كه افعال مناسب با حكمت و رحمت از غير حكيم رحيم صادر نميگردد و يكى از آيات و علائم حكمت و رحمت الهى بر بندگان آنستكه آن خداوند مينماياند چون در اصل انّه يريكم بوده و انّه براى اختصار حذف شده يعنى ارائه ميدهد و مى‌نماياند بشما برق را قبل از نزول باران غالبا و بدون آن احيانا براى ايجاد خوف و رجاء در بندگان كه بترسند از نزول صاعقه خصوصا در سفر و اميدوار شوند بباران رحمت مخصوصا در حضر يا بترسند از تخلّف آن از باران و اميدوار باشند بتعقّب آن بآن چون خوب است بندگان از طرف پروردگارشان در حال خوف و رجاء باشند و باران رحمت خود را از آسمان نازل ميفرمايد و تمام اراضى مرده و خشك شده و بى گياه مانده را زنده و سبز و خرّم ميفرمايد براى تفرّج و تفريح و ارتزاق بندگان ولى ادراك تمام اين معانى و آنكه بر طبق حكمت و مصلحت است و بايد از حكيم عليم صادر شود موقوف بتعقّل و تفكّر است و الّا ممكن است حمل بر امور طبيعى شود و يكى از آيات قدرت خداوند قيام و قرار و پديدار و پايدار شدن آسمانها و زمين است بفرمان و اراده و اختيار او پس هر وقت بخواند مردم را خواندنى بنحو مخصوص در پيشگاه خود براى حساب اعمال و جزاى افعال همه فورا داعى حقّ را لبّيك گويان از قبرها بيرون آيند و در محكمه عدل الهى حاضر شوند و كيفيّت دعوت و اجابت در سوره بقره ذيل آيه فقلنا اضربوه ببعضها تحت عنوان تبيين سماوى گذشت و بعضى دعوت را بنفخ دوم در صور دانسته‌اند و بعضى آنرا بگفتن اسرافيل اجيبوا داعى اللّه تفسير فرموده‌اند.

جلد 4 صفحه 253

وَ مِن‌ آياتِه‌ِ يُرِيكُم‌ُ البَرق‌َ خَوفاً وَ طَمَعاً وَ يُنَزِّل‌ُ مِن‌َ السَّماءِ ماءً فَيُحيِي‌ بِه‌ِ الأَرض‌َ بَعدَ مَوتِها إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يَعقِلُون‌َ «24»

و ‌از‌ جمله‌ آيات‌ الهي‌ آنكه‌ بشما نشان‌ ميدهد‌-‌ برق‌ ‌را‌ ‌هم‌ موجب‌ خوف‌ ‌شما‌ ميشود و ‌هم‌ موجب‌ طمع‌ و اميدواري‌ ‌شما‌ و نازل‌ ميفرمايد ‌از‌ طرف‌ بالا آب‌ ‌را‌ ‌پس‌ زنده‌ ميكند زمين‌ ‌را‌ ‌بعد‌ ‌از‌ مردن‌ زمين‌ ‌به‌ درستي‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌هر‌ آينه‌ آياتيست‌ ‌براي‌ قومي‌ ‌که‌ عقل‌ و شعور دارند و درك‌ ميكنند.

تنبيه‌: ‌در‌ ‌اينکه‌ آيات‌ شريفه‌ تعبيرات‌ مختلفه‌ فرموده‌: تفكر، علم‌، سمع‌، عقل‌ و مصداق‌ تمام‌ اينها يكيست‌، عاقل‌ ‌در‌ مقام‌ تفكر و علم‌ ‌بر‌ ميآيد و گوش‌ شنوا دارد و كساني‌ ‌که‌ درك‌ ‌اينکه‌ آيات‌ نمي‌كنند نه‌ عقل‌ دارند نه‌ علم‌ و نه‌ گوش‌ استماع‌.

جلد 14 - صفحه 378

وَ مِن‌ آياتِه‌ِ يُرِيكُم‌ُ البَرق‌َ خداوند بقدرت‌ كامله‌ ‌خود‌ ابخره‌ درياها و ادخنه‌ زمين‌ ‌را‌ متصاعد ميفرمايد بصورت‌ ابر، و چون‌ ‌در‌ هواي‌ بالا ميرود و بتوسط باد ‌در‌ اطراف‌ زمين‌ حركت‌ ميكند و ميخواهد قواي‌ ناريه‌ ‌او‌ ‌از‌ قواي‌ مائيه‌ خارج‌ شود تشكيل‌ برق‌ ميدهد.

خَوفاً وَ طَمَعاً ‌هم‌ باعث‌ خوف‌ ميشود بسا يك‌ قسمت‌ ‌را‌ ميسوزاند ‌که‌ تعبير ‌به‌ صاعقه‌ ميكنيم‌ و يك‌ قسمت‌ ‌را‌ هلاك‌ ميكند چنان‌ ‌که‌ ‌بر‌ امم‌ سابقه‌ نازل‌ شد و ‌هم‌ باعث‌ طمع‌ ميشود ‌که‌ قواي‌ مائيه‌ نزول‌ ميكند و تشكيل‌ باران‌ ميدهد ‌که‌ مفاد وَ يُنَزِّل‌ُ مِن‌َ السَّماءِ ماءً ‌است‌ و فوائد باران‌ بسيار ‌است‌ تلطيف‌ هوا ميكند چشمه‌ها و نهرها و رودخانه‌ها جاري‌ ميشود و آب‌ چاهها زياد ميگردد فَيُحيِي‌ بِه‌ِ الأَرض‌َ بَعدَ مَوتِها گياه‌ ميرويد سبز و خرم‌ ميشود و ميوه‌ها و حبوبات‌ ‌از‌ ‌آن‌ بيرون‌ ميآيد و تمام‌ حيوانات‌ و انسان‌ ‌هم‌ ‌از‌ آبش‌ و ‌هم‌ ‌از‌ ارزاقش‌ بهره‌ برداري‌ ميكنند إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يَعقِلُون‌َ.

]

(آیه 24)- این آیه که پنجمین قسمت از آیات عظمت خدا را بیان می‌کند باز به سراغ آیات آفاقی می‌رود، و مسأله باران و رعد و برق و حیات زمین را پس از مرگ مورد توجه قرار داده، می‌گوید: «و از نشانه‌های خدا این است که برق را که هم مایه ترس است هم مایه امید، به شما نشان می‌دهد» (وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً).

«ترس» از خطرات ناشی از برق که گاه به صورت «صاعقه» در می‌آید و «امید» از نظر نزول باران که غالبا بعد از رعد و برق به صورت رگبار فرو می‌ریزد.

ج3، ص530

سپس می‌افزاید: «و از آسمان آبی نازل می‌کند که زمین را بعد از مرگش حیات می‌بخشد» (وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها).

در پایان آیه به عنوان تأکید می‌افزاید: «در این امور آیات و نشانه‌هایی است برای جمعیتی که تعقل و اندیشه می‌کنند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ).

آنها هستند که می‌فهمند در این برنامه حساب شده دست قدرتی در کار است و هرگز نمی‌تواند معلول تصادفها و ضرورتهای کور و کر باشد.